معرفی کتاب فردوسی و شاهنامه در قفقاز

نوشته: دکتر ولی صمد
برگردان: پروفسور رحیم مسلمانیان قبادیانی

شاهنامه فردوسی به باور بسیاری از اندیشمندان و اهالی قلم در جهان، گرانسنگ‌ترین و زیباترین اثر حماسی جهان است. در مقایسه با ایلیاد و اودیسه هومر، شاهنامه غنا، معنا و حکمتی بسیار عمیق‌تر دارد و به جرأت می‌توان گفت که هیچ ملتی جز ملت ایران کتابی که از سپیده‌دمان پیش از تاریخ تا دوره‌ای از تاریخ جدید را شامل بشود در اختیار ندارند. شاهنامه هم تاریخ ملی ما، هم نقشه‌ی راه ساختن «ایران» هم آنگونه که در ریشه و سرچشمه بوده و هم آن گونه که می‌بایست باشد. هرچه برای شناختن و شناساندن این شاهکار ادبیات جهان و مهم ترین کتاب برای ایرانیان تلاش شود باید به فال نیک گرفت و بر آن افزود.
«فردوسی و شاهنامه در قفقاز» از جمله کتاب‌های با ارزش در این زمینه است که نویسنده‌ی دانشمند آن به بررسی نقش و جایگاه شاهنامه درکشورهای حوزه قفقاز و همچنن پژوهش‌های انجام شده درباره فردوسی و شاهنامه در چند کشور می‌پردازد که در فهرست اینگونه قید شده‌اند:
فردوسی در قفقاز، فردوسی در آذربایجان، فردوسی در گرجستان، فردوسی در ارمنستان، فردوسی در ترکمنستان.
سه بخش دیگر با نام‌های چرنیشفسکی* و فردوسی، در حاشیه یوسف و زلیخا و کنایه‌ها و ضرب‌المثل‌ها نیز در این کتاب مطرح شده‌اند.

از مقدمه کتاب:
فردوسی، سخنوری است که پربارترین، ارزشمندترین، عبرت‌انگیز‌ترین و زنده‌ترین اثر ادبیات داستانی جهان را آفریده است. صدها سخنور بزرگ، با آثار گران‌بهای خود، گنجینه‌‌ی معنوی، ملی و جهانی را غنی‌تر کرده‌اند، اما کمتر کسی را می‌توان یافت که چون فردوسی، آثارش بنیان تمدن توده‌ها را تشکیل داده و در رشد معنویِ جوامع، در محکومیت جنگ و برقراری صلح، پیوسته سهیم بوده است.
دکتر ولی صمد متولد شهرستان اسفره در شمال تاجیکستان است. در سال 1956 در شهر کان بادام، دوره‌های آموزگاری را به اتمام رسانیده و سپس در دانشگاه خجند، در سال 1961 در رشته‌ی ادبیات فارسی تاجیکی، تحصیلات خود را دنبال کرده‌اند. ایشان در هنگام دانشجویی به کار پژوهندگی پرداخته‌اند و مدت پنج سال ریاست انجمن ادبیات دانشگاه را بر عهده داشتند. ایشان بیش‌تر از همه به رابطه‌های ادبی توجه داشته‌اند و در پیرامون همین موضوع، به تحقیق در ادبیات آذربایجان پرداخته‌اند و پایان‌نامه خود را زیر عنوان «مسأله‌ی اساسی روابط ادبیِ مردم تاجیک و آذربایجان، در سده نوزده» نوشته و آن را درسال 1976 به تصویب رساندند. از دکتر ولی صمد بیش از 300 کتاب و مقاله منتشر شده است که موضوع بیشتر آن‌ها درباره‌ی رابطه‌های ادبی است.
در اینجا بندی چند از این نامه ارجمند را برای آشنایی بیشتر خوانندگان با دیدگاههای پژوهشگران قفقازی درباره فردوسی و شاهنامه می‌آوریم:«گمانی در این نیست که رستم گُرد، پشت و پناه و جانسپار ایران بوده و جان خود را سپر ایران ساخته است و لذا هراس دشمنان بی‌مورد نخواهد بود، چرا که از این می‌ترسند مبادا از میان مردم آذربایجان، رستم‌هایی زاده شوند و پرچم استقلالِ ایران بزرگ را برافرازند». (بخش فردوسی و آذربایجان؛ رویه‌ی 17)
«اهل ادب [جمهوری] آذربایجان که زبان فارسی را همچون زبان مادری خود نغز می‌دانستند و برای برخی‌ها نیز زبان مادری بود، در دریای گرانسنگِ شاهنامه و فردوسی به کمال رسیده بودند و بر پایه خرد نیک، و کمالات خویش، به ترجمه داستانهای شاهنامه پرداختند». (بخش فردوسی در آذربایجان، رویه 19)«از سفرنامة یک جهانگرد روحانی برناردی (سده هفده میلادی)، که از تفلیس به روم می‌رفته، چنین پیداست که گرجی‌ها، به جای کتابهای مقدس دینی، داستان بیژن و منیژه، رستم نامه و داستان بهرام گور را بیشتر می‌خوانده‌اند» (بخش فردوسی در گرجستان، رویه 79).
«شعر شاعر مشهور ارمنی گ.ساریان:
عصرهای بیشماری بازآیند و روند
باز آثار تو هر جا می‌دهد ساز بلند
تا جهان باقی‌ست در هر خانه، در هر انجمن
عاشقان را شعر فردوسی است یار و کارمند».
(بخش فردوسی در ارمنستان، رویه 91)
«در سال 1934، جشن هزاره فردوسی در ترکمنستان، خیلی با شکوه برگزار شد. در سال 1935، انتشارات دولتی ترکمنستان، در عشق آباد، چند داستان از شاهنامه را با خط فارسی، در تیراژ زیادی منتشر کرد که در مدت کمی نایاب شد.در پیش گفتار این کتاب، درباره‌ی جایگاه مقام فردوسی و شاهنامه در فرهنگ جهانی و اهمیت این امر برای مردم ترکمن سخنانی آمده است. بنا به نوشته روزنامه «ازویستیا» (چاپ مسکو)، دانشمندان ترکمن، نادرترین و کم‌یاب‌ترین دست نویس شاهنامه را پیدا کرده‌اند. این نسخه، که قدیم‌ترین و کاملترین نسخه محسوب می‌شود، در سال 1932 در مرو به دست آمده است».
(بخش فردوسی در ترکمنستان، رویه 94)

نمونه‌های آورده شده از کتاب در این بخش را از معرفی کتاب با قلم خانم آزاده احسانی آورده‌ام که در ایران‌بوم منتشر شده است.

نویسنده: بزرگمهر ستوده