آب تاجیکستان و نفت ايران، چالشهاي همكاري و آينده پيش رو

 

 

 

 
آب و نفت، منابعی برای همكاری فارسی زبانان

 كشورهاي ايران، افغانستان و تاجيكستان علاوه بر اشتراكات زباني، قومي، تاريخي و فرهنگي در مبادلات اقتصادي و زمينه‌هاي اقتصادي هم امكان نزديكي و همسويي را دارا هستند. تاجيكستان از يك سو داراي منابع عظيم آبي است و از سوي ديگر ايران داراي منابع انرژي. اين دو منبع براي انتقال به هريك از اين كشورها نياز به همكاري افغانستان دارد . اين امكان و نياز شرايطي را فراهم كرده است تا اين سه كشور زمينه‌هاي همكاري بيشتري بيابند . همكاري هايي كه اكنون با امضاي تفاهمنامه‌هايي در زمينه آب و نفت آغاز شده است.

 

 

 

در سالهاي اخير مسئولان ايراني بارها بر ضرورت انتقال آب از تاجیکستان تاکید کرده‌اند. مسؤولان دولت تاجیکستان نیز خواستار آغاز هر چه سریع‌تر ساخت خطوط لوله‌های انتقال آب و انرژی میان تاجیکستان و ایران با استفاده از قلمرو شمال افغانستان شده‌اند. چنانچه در دو سال گذشته وزیر انرژی تاجیکستان گفته بود كه تاجیکستان صادرات آب به ایران را با جدیت پیگیری می‌کند و بر این اساس، مصمم است مذاکرات خود را تا امضای تفاهم‌نامه در این مورد پیش برد. 

 

همچنين وزیر نیرو ايران درباره طرح مشترک انتقال آب شیرین از تاجیکستان به ایران گفته است كه بر اساس سند دوستی که بین سه کشور ایران ، تاجیکستان و افغانستان در نوروز ۹۱ امضا شده و قرار است پس از تشکیل کمیته‌های تخصصی یک میلیارد مترمکعب آب شیرین به ایران منتقل شود.
 
گذشته از اين نيز در ماه‌هاي اخير گل شیرعلی وزیر انرژی و صنایع تاجیکستان واردات نفت خام از ایران را خواستار شد. وي از احتمال ساخت خط لوله مشترک گاز بین ایران، افغانستان و تاجیکستان در آینده‌ای نزدیک خبر داد و خواهان واردات نفت خام از ایران شده است. در اين راستا قرار است در صورت توافق نهایی نفت خام مورد نیاز تاجیکستان از مسیر ریلی و با عبور از خاک افغانستان وارد شود. با واردات نفت خام از ایران نیاز یکی از پالایشگاه‌های این کشور برای تولید برخی فرآورده‌ای نفتی تامین ‌شود.(۱)
 
در اين بين اگر به دامنه همكاريهاي ايران و تاجكستان بويژه همكاري در زمينه واردات آب از تاجيكستان و صادرات نفت ايران به تاجيكستان بپردازيم بايد گفت پتانسيل‌ها و چالشهايي در اين راه و جود دارد:

 

 

پتانسيل هاي موجود همكاري‌هاي آبي و نفتي

 
تاجيکستان و منابع آبی: تاجیکستان با موقعیت ویژه جغرافیایی و واقع شدن در منطقه کوهستانی، سرچشمه رودخانه‌های بزرگ آسیای مرکزی نظیر آمو و زرافشان را در اختیار دارد و بخشی از حوزه رودخانه سیردریا نیز در قلمرو این کشور واقع شده است. از نگاه ذخایر آبی در قلمرو کشورهای عضو جامعه هم‌سود، تاجیکستان پس از روسیه در مقام دوم قرار گرفته است. همچنين تاجيکستان از جهت مأخذ انرژی آب پس از چين، روسيه، آمريکا، برزيل، زئیر، هند و کانادا در جای هشتم قرار دارد. به علاوه تاجیکستان ۶۴ درصد آب مورد نیاز در آسیای میانه را داشته است. در اين راستا و با توجه به همين جايگاه و منابع گسترده آّب است كه تاجیکستان بارها اظهار داشته می‌تواند آب اضافی‌اش را به خارج صادر کند.(۲) در همين راستا اكنون ایران از نخستین کشورهایی است که تقاضای استفاده از آب تاجیکستان را کرده است.

 

پتانسيل نفتي ايران: ایران به دلیل داشتن ذخایر سرشار نفت و گاز در جایگاه ممتازی در منطقه و جهان قرار دارد و می‌تواند در صورت ساخته شدن خطوط انتقال نفت و گاز به تاجیکستان برای حل بحران انرژی در این کشور همكاري نماید. در اين حال دو کشور تاجیکستان و ایران به خاطر هم دینی، هم زبانی و مشترکات فرهنگی و تمدني ارتباطات بسیاري داشته و دامنه همكاري‌هاي نفتي و آبي مي‌تواند حجم روابط دو كشور را افزايش دهد.

 

 

چالش ها و موانع
چالش امنيت در افغانستان: گرچه سه سال پيش یادداشت تفاهمی میان ایران، افغانستان و تاجیکستان برای صادرات و ترانزیت آب امضا شده بود، و هم اکنون چندین نقطه از جمله رودخانه آمو دریا و وحش، برای تامین آشامیدنی مورد نیاز ایران در نظر گرفته شده و بحث واردات نفت از ايران مورد نظر مقامات دوشنبه قرار گرفته شده است، اما بايد گفت یکی از مسایل مهم در بحث ساخت خطوط لوله‌های آب و نفت میان تاجیکستان و ایران، مسیر عبور این طرح‌های راهبردی به حساب می‌آید. چرا كه تاجیکستان و ایران مرز مشترک ندارند و تنها راه ساخت مناسب و اقتصادي این ساختارهاي زیربنایی، شمال افغانستان است. در اين بين اوضاع نامناسب امنیتی افغانستان مي‌تواند به عنوان عامل تاثیر گذار و چالش اساسي در اجرایی شدن طرح‌های بزرگ ارتباطی و آب و نفت میان ایران و کشورهای آسیای مرکزی محسوب شود.(۳) 

 

در عين حال هر چند شمال افغانستان از جمله استان غربی هرات و ولایات فاریاب، جوزجان، بلخ، سمنگان و قندوز که قرار است خطوط لوله‌های آب و انرژی از این مسیرها عبور نمایند، نسبتا آرام به نظر مي‌رسد اما آينده ثبات در افغانستان و چگونگي تامين امنيت خطوط لوله آبي و نفتي مي‌تواند چالشي مهم تلقي شود.

 

چالش‌هاي اقتصادي و سياسي: در واقع يكي از امتيازات اقتصادي افغانستان موقعيت استراتژيك جغرافيايي آن و مسير اتصال به آسياي ميانه است. این کشور از يكسو به صادركنندگان نفت مانند ايران، كشور‌ها‌‌‌ي آسياي ميانه و حوزه خليج فارس دسترسي داشته و از سوي ديگر با كشور‌ تاجيكستان هم مرز است. در اين بين افغانستان می‌تواند گزينه‌اي بسيار مناسب براي پيوند بین ايران و تاجيكستان باشد. چرا که این کشور از شمال با ازبكستان و تاجيكستان و از غرب با ايران هم مرز است. در عين حال هر چند مبادلات آبي و انرژي ايران و تاجيكستان مدت‌هاست مطرح شده و مقامات دو كشور بر آن تاكيد كرده‌اند اما تا زماني كه اراده‌ي محكم سياسي بين سه كشور ايران، افغانستان و تاجيكستان و همچنين انجام مذاكراتي اساسي براي چگونگي تامين اجراي خطوط لوله آب نفت راه‌آهن و… به انجام نرسد سخن گفتن از همگرایی سه کشور فارسی زبان ایران و تاجیکستان و افغانستان و انجام اين طرح‌ها تنها بر روي كاغذ خواهد ماند.

 

 

آينده فراروي همكاري نفتي و آبي ايران و تاجيكستان 
تاجیکستان در يك دهه گذشته در راستای کم کردن وابستگی خود به کشور همسایه، ازبکستان و فشارهاي سياسي و اقتصادي اين كشور بر خود از هر گونه همكاري دو گانه و چند گانه با ايران پشتيباني كرده است. در اين بين اكنون نيز روابط تاجیکستان و ازبکستان در سطح خوبی قرار ندارد و هر از گاهی صادرات گاز از ترکمنستان به این کشور قطع می‌شود و دسترسی به خطوط راه‌آهن نیز با همین مشکلات مواجه است. 

 

در اين راستا از يك سو تاجكيستان با انجام مذاكراتي با ايران در قبال همكاري‌هاي سه كشور فارسي زبان از يك سو به سرمايه‌گذاري‌ها و حضور بيشتر سياسي و ژئوپلتيكي ايران در تاجيكستان تمايل دارد و از سويي بر اين نظر است كه هر گونه افزايش همكاري اقتصادي بويژه آبي و نفتي مي‌تواند كمك مهمي در راستاي اقتصاد ضعيف اين كشور باشد.
 
گذشته از اين نيز بايد در نظر داشت چنانچه همه این خطوط کنار هم و در یک مسیر ساخته شوند افغانستان نه تنها کشور ترانزیتی خواهد بود بلکه برای رفع نیازهایش از این دالان آبي و نفتي استفاده خواهد کرد. گذشته از اين بي شك ساخت راه آهن و لوله‌های انتقال آب و انرژی میان ایران و تاجیکستان امکان دسترسی ایران به بازارهای آسیای مرکزی، افزايش همكاري‌ها ميان سه كشور فارسي زبان، حضور بيشتر ژئوپلتيكي و ژئو اكونوميكي ايران در منطقه و پیوستن کشورهای آسیای مرکزی به راه‌های ایران و.. را فراهم مي‌كند. در اين حال با نگاهي به آينده تنها زماني مي‌توان از به انجام رسيدن اين طرح‌ها و خطوط لوله‌هاي آبي، نفتي، راه آهن و.. سخن گفت كه چالشهاي اقتصادي، سياسي، و امنيتي اين طرح‌ها مورد نظر قرار گرفته شود و راهكارهايي هم براي حل آن در كوتاه‌مدت ارائه گردد.

 

 

 
منابع:
۱. سايت ايراس . دوشنبه ۲۲ خرداد ۱۳۹۱
۲. راديو تاجيكي.۲۳ فروردين ۹۱
http://tajik.irib.ir/persian/۱۱۰۷۳-نهمین-نشست-کمیسیون-مشترک-همکاری-های-ایران-و-تاجیکستان.html
۳. همان منبع
http://tajik.irib.ir/persian/۹۷۳۷-%D۸%B۷%D۸%B۱%D۸%AD 

 

 

منبع: فرزاد رمضانی بونش/آیراس