تشیع و اهمیت آن درگستره ی هویت ملی
سجاد بنابیان
بررسی دقیق بدون در غلتیدن به وادی موضع گیری های سیاسی وایدولوژیک نشان گر اهمیت شیعه بعنوان یک مذهب با کارکرد هویتی و فرهنگی در حیات و موجودیت ملی است.همانطور که مذهب پروتستان برای آمریکا و ارتدکس برای روسیه اهمیت دارد.
گزارش آل احمد و امثال ایشان از مواضع ضد دینی ناسیونالیستهای صدر مشروطه یک موضع گیری عجولانه با بی دقتی کامل و خوانشی سلیقه ای است که ریشه در وضعیت پیکار نیروها دارد.تنها در این زمینه می توان گفت یک نسل اول روشنفکری ایران که نسلی ملی گرا محسوب می شدند درمجموع دارای گرایش های ضد مذهبی بودند.
در آثار فتحعلی میرزای قاجار، آخوندزاده، میرزا آقاخان کرمانی و… در دوره های بعدی احمد کسروی شاهد حملات تندی نسبت به تشیع هستیم.
این گرایش در دهه های تا اندازه زیادی تعدیل می شود و یا دستکم مسکوت می ماند. اما در سنت پان ایرانیستی از سال 1326 تا به امروز نشانی از خضومت با تشیع نمی بینیم و برعکس در منشور حزب پان ایرانیست تاکیدات روشنی بر این مذهب شاهدیم که در مبارزات شیعیان عراق علیه رزیم بعث این حمایت جلوه ی عینی و بیرونی نیز پیداکرد واقعیت این است که تقلیل هویت به یک یا چند مورد از عناصر سازنده آن نه تنها ثمر بخش نیست بلکه ممکن است ما را از مواهب ابعاد دیگر آن عنصر مکتوم، محروم کند.
رویکردهای تقلیل جویانه به هویت ایرانی سعی می کنند که یکی از شاخصه های عمده مانند نژاد ایرانی، زبان فارسی یا تاریخ باستان را ملاک عمل قرار دهند حال آن که تشیع در بعد هویتی آن یکی از دالَ های گفتمانی ما با اقوام مختلف ایرانی به ویژه در آذربایجان، خوزستان قفقاز و حتی کردستان است. نباید فراموش کرد که بیشتر مردم کنونی ایران شیعه اند و حتی اکثریت مردم کرد زبان نیز شیعه مذهب می باشند.
البته پان ایرانیست ها انتقادهای جدی ای نسبت به رهیافت های ایدئولوژیک به تشیع دارند که در جای خود قابل بررسی و بازنویسی است. با بررسی نوع نگاه ایران شناسان بزرگ جهان مانند هانری کربن به تاریخ و فرهنگ ایرانی اهمیت تشیع برای ما دو چندان خواهد شد.
کربن معتقد است که تشیع در واقع قرائت ویژه ایرانیان از اسلام است که به آن ها کمک کرد تا در عین مسلمان بودن ایرانیت خود را نیز حفظ کنند. از نظر وی تشیع شباهت و الفت زیادی با فرهنگ ایرانی داشت و ایرانیان توانستند از طریق سازگارکردن فرهنگ ملی خود با اسلام که از طریق تشیع امکان پذیر شد، هویت چند لایه خود را حفظ کنند.
دقت نظر در پرسش های زیر برای ما روشن خواهد کرد که تشیع از دیدگاه هویت ملی چه اهمیتی دارد؟
1- چرا گروه های افراطی پان عربیست -که در خوزستان در اقلیت مطلق هستند- نسبت به تشیع تا این اندازه خصومت می ورزند؟
2- تلاش های بسیار گسترده عربستان جهت ترویج وهابیت در خوزستان،بلوجستان و کردستان از چه عاملی نشات می گیرد؟
3- جمهوری باکو با چه هدفی در صدد از میان بردن یا محدود ساختن آیین تشییع است؟ این دولت با چه هدفی مساجد بزرگ و مجلل حنفی (با کمک ترکیه) را ترویج داده و مساجد شیعه را محدود می سازد؟
4- در عراق، مثلث بارزانی،اردوغان و عربستان با چه هدفی علیه نوری مالکی شکل گرفت که نماینده شیعیان در این کشور محسوب می شود؟ دولت ترکیه که سال ها بود از دولت محلی اقلیم کردستان به عنوان دولت دست نشانده نام می برد و سران آن (بارزانی و…) را به رسمیت نمی شناخت، چرا یکباره روابط حسنه ای با دولت اقلیم برقرار کرد و مواضعی تند علیه نوری مالکی اتخاذ نمود؟
5- ماه گذشته نشستی علنی در آنکار از سوی گروه های پان ترکیست ایران شکل گرفت که برخی مقامات مسئول ترک نیز در آن شرکت داشتند. در این نشست پان ترکیست ها عنوان کردند که مذهب تشیع به مردم آذربایجان از سوی دولت تحمیل شده است! این ادعا هر چند مضحک باشد ولی نشان گر یک رویکرد اساسی در میان گروه های پانترکی نیز هست. آن ها به درستی تشخیص داده اند که یکی از پیوندهای نیرومند آذربایجان و ایران مذهب تشیع است و در صورت مفقود بودن این پیوند،گسست و غیریت سازی میان آذری و فارس آسان تر امکام پذیر خواهد بود. همین نتیجه گیری در میان دولت باکو و عربستان به آسانی قابل مشاهده است.
از نظر آن تضعیف تشیع مساوی تضعیف ایران است. همان طور که می بینیم دیگران به خوبی نقش هویت ساز تشیع را در میان ایرانی ها دیده اند و برنامه های خود را بر اساس این شناخت پیش می برند.هویت ایرانی در سطح منطقه هم اکنون با یک چالش جدی روبرو است و آن هجمه های سنگین علیه مذهب تشیع در از سوی بازیگران منطقه ای می باشد.
تشیع به عنوان عاملی که ظرفیت جهانی و فرامرزی شدن را دارد در هر صورت انتقال دهنده روح ایرانی خواهد بود. حتی مرثیه ها و ادعیه های مذهبی که از ایران به کشورهایی دور دست در آسیای جنوبی شرقی رفته اند واژه های ناب فارسی و عادت های ایرانی را منتقل نموده اند. نذر (داد و دهش) که یکی از نمودهای بارز عادات شیعی است نسبت مهمی با شیوه رفتاری ایرانیان پیش از اسلام دارد. بخشی از روح ملی ما در همین مذهب و گنجینه های آن اعم از معماری ها،کاشی کاری ها،مساجد بزرگ و… نهفته است.
از سوی دیگر بسیاری از ایرانیان از اسطورهای شیعی نیرو می گیرند و به آنها اقتداء دارند. بعید است که بتوانیم این شیوه از رفتار جمعی که در سازماندهی هویت ایرانی بسیار موثر است را در جامعه ای دیگر بیابیم.
متاسفانه شاهد آن نبودیم که تا کنون هوشمندان و گروه های سیاسی کشورمان نسبت به این مجموعه مسائلی که در گوشنه و کار ما می گذرد توجه داشته باشند.
اما نگاه پان ایرانیستی مستلزم دقت نظر و نگاهی عمیق تر از تحلیل های گذرا است. پان ایرانیست ها ایران و ایرانی را آن گونه که هست دوست می دارند و در صدد خلق یا ویراست هویت نیستند.
بنابراین ضروری است همانند سایر مولفه های هویتی تشیع نیز از سوی پان ایرانیست ها مورد حمایت بیشتری قرار گیرد تا از اسیب های جدی در امان بماند بویژه آنکه متولیان این مذهب مشغول امر سیاست هستند و و از مذهب خرج سیاست می کنند و بر ضعف آن می افزایند و راه به سوی مذاهب نوظهور و عرفانهای کاذب بازاری مسلک می گشایند.
.
—-
