بهره برداری از شیل های نفتی و شیل های گازی و تاثیر بر اقتصاد کشور
سینا آریابد
مقدمه:
شیل های نفتی سنگ منشاهایی هستند که هیچ گاه به درجه حرارت لازم جهت زایش نفت و گاز نرسیده اند. این سنگ های دانه ریز دارای مقادیر قابل توجهی کروژن میباشند. در شیل ها نفت و گاز در داخل ساختمان پیچیده کروژن قرار دارد. این نفت و گاز فقط با حرارت دادن شیل نفتی تا بیش از 500 درجه سانتیگراد، در طی فرآیند پایرولیز تولید میشود. تخمین زده میشود که ذخایر شیل های دنیا بیش از چهار تریلیون بشکه نفت داشته باشند که فقط حدود 2% آن با تکنولوژی امروزی قابل استخراج است. یکی از بهترین نمونه های شیل های نفتی، سازند گرین ریور (Green River) به سن آئوسن در غرب آمریکا میباشد. این سازند حدودا دارای 2 تریلیون بشکه نفت است.
ذخایر شیل در ایران:
در ناحیه فارس سنگ منشاء شناخته شده ، شیل های سیلورین هستند که اخیراً به نام سازند سر چاهان معرفی شده است.گازهای گروه دهرم از این رسوبات که در اکثر مناطق خاورمیانه به عنوان سنگ منشاء شناخته شده اند نشئت گرفته اند. مطالعات انجام شده روی این شیل ها در ناحیه فارس ،این شیل ها را سنگ منشاء ذخایرعظیم گازی گروه دهرم معرفی کرده است. سازندکنگان با سن تریاس پایینی از کربنات و شیل های نازک لایه غنی از ماده آلی شکل گرفته است که پتانسیل زایش هیدرو کربور را دارند.این لایه های غنی از ماده آلی همراه با لایه های دولومیتی وکربناته هستند که در ناحیه ی خلیج فارس سنگ مخزن منابع گازی را تشکیل می دهند.
سازند گرو:
درلرستان پس از رسوب گذاری سازند گوتینیا با ضخامت زیاد از ابتدای کرتاسه شرایط محیط رسوبی احیائی و عمیق حاکم گردیده که حاصل آن رسوب گذاری بیش از 2000 متر شیل های سیاه رنگ و آهک های رسی متورق و به شدت بیتومینه سازند گرو از والانژینین تا اپتین و حتی کنیاسین در حوالی محور حداکثر فرو نشست حوضه رسوبی می باشد. در کبیر کوه لرستان شیل های این سازند رادیواکتیویته بالائی را نشان می دهند . مقدار TOC در این سازند بین 2 تا 9 درصد و در آهک های رسی بین 1تا 2 درصد است .
بررسی کروژن ها نشان می دهد که شیل های این سازند به پختگی زایش نفت رسیده اند . سازند گرو به سمت شمال شرق فروافتادگی دزفول ، مسجد سلیمان و گچ ساران گسترده شده است . در اواخر نئوکومین تا اوایل آپتین تا شمال فارس نیز کشیده شده است که در انجا به عنوان سازند گدوان شناخته می شود و به صورت محلی غنی از ماده آلی است. مواد این سازند منشاء دریائی دارند.
سازند شیلی ، آهکی گدوان (کرتاسه پائینی)
این سازند در محیطی کم اکسیژن نهشته شده و شامل تناوب های شیل و آهک است . مطالعات نشان می دهد که این سازند از نظر وجود مواد آلی ضعیف است ولی گاهی به صورت محلی و محدود از نظر مواد آلی غنی می گردد . این سازند در شمال ناحیه فارس دیده می شود. در بخش زاگرس مرتفع این سازند دارای پتانسیل نفت زائی است .
سازند شیلی کژدمی (آلبین):
این سازند در طی آلبین در یک حوضه آرام و عمیق و گسترده در فروافتادگی دزفول و شمال خلیج فارس نهشته شده وشامل بیش از 300 متر شیل و مارنهای بیتومین دار و آهک های شدیداً رسی در میانه حوضه که در شمال میدان رگه سفید واقع است ، می باشد . این سازند دارای کروژن نوع II است و تا 11 درصد مواد آلی دارد.
سازند کژدمی به طرف لرستان تغییر رخساره داده و به سازندهای داریان و گرو تبدیل شده است . این سازند به سوی جنوب عراق ،کویت و بخشی از شمال خلیج فارس تغییر رخساره داده و به سازند ماسه سنگی نهر عمر و بورگان تبدیل می شوند . مهمترین میدان های نفتی زاگرس (در فروافتادگی دزفول ) مانند اهواز ، مارون، گچ ساران و بی بی حکیمه در ناحیه ای واقع هستند که سازند کژدمی دارای حداکثر ضخامت و غنی از مواد آلی است
سازند شیلی سورگاه وبخش شیلی لافان :
درلرستان سازند سروک به وسیله شیل های خاکستری رنگ و غالباً آهن دار سازند سورگاه از سازند ایلام جدا می شود . این شیل ها بین 4/0 تا 8/0 درصد هیدروکربن دارند لذا برای سنگ منشاء بودن ضعیف هستند.
در فارس ساحلی سازند سروک به وسیله ردیف شیلی مازنی به نام لافان از سازند ایلام جدا می شود مقدار مواد آلی در شیل های لافان کمتر از 3/0 درصد می باشد . به سوی نواحی شمال فارس و به سوی کوی میش کوه فهلیان ، سازند ایلام و بخش لافان دیده نمی شود.
سازند شیلی پابده (پالئوسن و ائوسن):
در اواخر کرتاسه بالا آمدگی عمومی ناحیه موجب یکنواختی و تسطیح حوضه رسوبی گشته . ایبته به استثنای مناطقی در لرستان که رسوب گذاری به صورت پیوسته از کرتاسه فوقانی تا ائوسن ادامه داشته است ( سازند امیران) . رسوب گذاری در ترشیری با نهشته شدن رسوبات عمیق آغاز می گردد. در این زمان پیشروی سریع تمام پشته ها و بر جستگی ها تا سپر حجاز می پوشانده است . در مناطق کم عمق (مانند پلاتفرم فارس) ، رسوب گذاری همراه با فرونشست ،سک ردیف ضخیم کربناته را به جای گذاشته است که سازند جهرم بدین شکل به وجود آمده است . درمناطق عمیق رسوبات پلاژیک پابده با ضخامت کمتر نهشته شده .
این سازند از رسوبات شیلی همراه به آهک های نازک لایه تشکیل شده است . گستره سازند پابده شامل فارس تا عراق می گردد و در محیط های رسوبی مختلفی نهشته گردیده . در فارس شامل محیط پلا تفرمی و تبخیری بوده و در فروافتادگی دزفول محیط پلاتفرمی و احیاء و مناسب برای سنگ منشاء به طوری که در میدان های رگه سفید و بی بی حکیمه حدود200 متر سازند پابده دارای پتانسیل عالی سنگ منشاء می باشد.
بهره برداری، عواقب و پیامد ها
به طور کل میتوان گفت بهره برداری از شیل های نفتی در این برحه زمانی و با توجه به تکنولوژی روز به هیچ عنوان به سود اقتصاد و صنعت نفت کشور نمی باشد. از آنجا که علم حفاری و استخراج کنونی پاسخگوی مناسبی برای بهره برداری از شیل ها نیست، بهره برداری از این منابع بسیار پرهزینه بوده و شاید در دوره هایی فروش نفت حاصل از این شیل ها، هزینه ناشی از حفاری و استخراج آنها را تامیین ننماید. هزینه های گزاف ناشی از استخراج شیل ها به دلیل متفاوت بودن تراوایی و تخلخل شیل ها با تراوایی و تخلخل سنگ مخزن میباشد که این پدیده یک معضل اقتصادی در علم حفاری و بهره برداری میباشد.
بهره برداری از منابع شیل ها از طرفی باعث کاهش قیمت نفت در بازارهای جهانی شده که این خود به زیان کشور ما به عنوان یکی از بزرگترین تولید کنندگان نفت خام دنیا میباشد. به عقیده کارشناسان ایرانی بهره برداری از منابع شیلی با توجه به تکنولوژی کنونی تنها زمانی به صرفه خواهد بود که قیمت هر بشکه نفت ایران، 2 برابر قیمت کنونی یعنی مبلغی بالغ بر 200 دلار باشد.
شاید بتوان گفت بهره برداری از شیل ها در کشورهایی مقرون به صرفه است که نخست دارای ذخایر نفتی و گازی عظیمی نیستند و از طرفی در معرض خطر تحریم های اقتصادی ابر قدرت ها نباشند و رابطه مسالمت آمیزی با کشورهای دنیا داشته باشند. چرا که روابط سیاسی مسالمت آمیز همواره بر قیمت نفت تاثیر گذار بوده و میتوان قیمتی مناسب با نرخ تغییر ملایمی را برای کشور صادر کننده نفت به ارمغان بیاورد. به عنوان مثال اسپانیا، ترکیه و اندونزی که دارای ذخایر چشمگیری از نفت و گاز نیستند و روابط مسالمت آمیزی با دنیا دارند براحتی میتوانند بر روی بهره برداری از ذخایر شیل ها سرمایه گذاری کنند.
در این میان، ایالات متحده آمریکا در حال ربودن گوی در میدان مسابقه میباشد. این کشور دارای ذخایر نفتی گسترده ای نمیباشد اما همانطور که در ابتدای مقاله بدان اشاره شد، دو ذخیره بسیار بزرگ شیل در ایالات متحده قرار دارد. از طرفی این کشور به عنوان یک ابرقدرت ایفاگر نقشی بسیار مهم در تعیین قیمت نفت میباشد و از طرف دیگر بروز ترین تکنولوژی مربوط به حفاری و استخراج را دارد. پیش بینی میشود به زودی این کشور دانش و تکنولوژی خود را بر روی بهره برداری از ذخایر عظیم شیلی خود متمرکز کند و آن را به قیمتی پایین یا همسطح با نفت ایران به جامعه جهانی عرضه کند. از آنجا که بیشتر کشورهای دنیا خواهان برقراری رابطه اقتصادی با ابرقدرت دنیا هستند، سیلی از مشتریان بزرگ نفت بویژه مشتریان اروپایی توجه خود را به سوی عرضه کننده جدید معطوف میکنند.
در این جا است که ورق برای صادر کنندگان سنتی نفت و گاز بر میگردد و آن کشورهایی که اقتصادی مبنتی بر صادرات نفت دارند، دچار فروپاشی اقتصادی خواهند شد. مانند ایران، عراق و عربستان.
حال پرسش اینجاست که صنعت نفت کشور ایران چگونه میتواند خود را برنده این بازی نگاه دارد؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت که دست کم سه راه وجود دارد. نخست آنکه صنعت نفت کشور به عنوان یکی از سه قطب تولید کننده نفت دنیا، قیمت نفت را در بازارهای جهانی متشنج نگاه دارد تا کشوری مثل آمریکا شهامت ریسک کردن برای پرداخت هزینه گزاف بجهت بهره برداری از ذخایر شیل ها را نداشته باشد. دوم آنکه در بخش صنایع پایین دستی نفت سرمایه گذاری قدرتمند و گسترده ای انجام دهد. ایجاد پالایشگاه های مجهز در زمانی کوتاه، پالایش نفت خام ، تبدیل آن به مواد ثانویه و عرضه گسترده به بازار جهانی مهمترین هدف از راه حل دوم میباشد چرا که قیمت جهانی محصولات پالایشگاهی بسیار بالاتر از نفت خام است و در آخر که شاید بتوان گفت مهمترین راه حل نیز میباشد، سرمایه گذاری گسترده برای به روز کردن تکنولوژی حفاری و استخراج جهت حفاری و بهره برداری از شیل ها میباشد. در راستای به روز کردن تکنولوزی، صنعت نفت میبایست با تمام انرژی، ارتباط خود را با دانشگاه تقویت نماید. شاید اگر روزی صنعت نفت و دانشگاه از نظر معنوی و علمی یکی گردند، صنعت نفت کشور پله های ترقی را با سرعت هرچه تمام تر طی خواهد کرد.
در راستای متشنج نگاه داشتن قیمت نفت در بازارهای جهانی، نه تنها یک اتحاد داخلی میان مجلس و قوه مجریه لازم است بلکه به یک اتحاد خارجی میان دو قطب دیگر تولید کننده نفت نیز لازم و واجب است. بدون هیچ تردیدی متشنج نگاه داشتن قیمت نفت به نفع ابرقدرت ها نبوده و حتی شاید تهدید و تحریمی را در پی داشته باشد اما اگر قیاسی با آنطرف بازی داشته باشیم که شامل فروپاشی اقتصادی خواهد بود، در میابیم که این تحریم ها هزینه بسیار بسیار کمتری در پی خواهد داشت.
نتیجه گیری:
بهره برداری از ذخایر شیلی در داخل کشور، به خاطر بروز نبودن تکنولوژی و ثابت نبودن نرخ تغییرات قیمت نفت، مقرون به صرفه و توجیه پذیر نمیباشد. از طرفی بهره برداری از ذخایر شیلی توسط کشورهای دنیا بویژه ابرقدرت هایی مانند آمریکا به هیچ عنوان به سود کشورهای سنتی صادر کننده نفت نمیباشد که مسئولین صنعت نفت کشور بایستی با بکارگیری تدابیری ویژه از عقب ماندن در این میدان مسابقه جلوگیری نمایند.
در فرتور زیر میتوانید با محل ذخایر عظیم شیل های نفتی و گازی در دنیا آشنا شوید.
