پیچیده‌تر شدن بحران آب در ایران
بحران کم آبی از سال‌ها قبل در کشور جدی شده بود ولی در حال حاضر و با توجه به هشدارهای مدیران اقتصادی و سیاسی کشور خشکسالی و بحران کمبود آب وارد مراحل پیچیده تری شده است.
به گزارش خبرآنلاین در صورتی که ابعاد تامین آب مورد نیاز مردم و در مرحله بعدی صنایع کشور دچار مشکل جدی شود، اقتصاد کشور با بحران‌های مختلفی مواجه می‌شود.
بررسی‌های منابع آب کشورنشان می‌دهد ایران از نظر منابع و وضعیت ذخایر آبی درآینده با مشکلات بیشتری رو به رو خواهد شد و اگر کشوربا افزایش جمعیت رو به رو شود درسال‌های آینده از نظر تامین آب در وضعیت بحرانی قرارمی گیرد. در۹۰ سال گذشته با رشد جمعیت ازحدود۱۰ میلیون نفردرسال ۱۳۰۰ به بیش از۷۵ میلیون نفردر سال ۹۰ سرانه سهم آب کشوربه ازای هرنفرهم به شدت کاهش یافته است. به طوری که پتانسیل آبی هر ایرانی درشروع این قرن شمسی ۱۳ هزارمترمکعب بوده که درسال ۱۳۴۰ به ۵۵۰۰ مترمکعب کاهش یافته و درسال ۱۳۵۶ و درآستانه انقلاب به ۳۴۰۰ مترمکعب رسیده و در سال ۱۳۶۷ به ۲۱۰۰ و در سال ۱۳۸۶ به ۱۹۰۰ مترمکعب رسیده است و اگر همین روند ادامه پیدا کند طبق پیش بینی‌ها در سال ۱۴۰۰ به کمتر از ۱۴۰۰ مترمکعب در سال خواهد رسید و این به معنی ورود به بحران آبی است. بخش مهمی از منابع آبی ایران در کشاورزی هدر می‌رود. ۹۲ درصد آب کشور در این بخش مصرف می‌شود ولی بازدهی استفاده از آب کشاورزان تنها ۳۶ درصد برآورد شده است. بررسی‌ها تایید می‌کند حتی در استان‌های که اقتصاد آن‌ها نیز به کشاورزی متکی نیست، همچنان بیشترین سهم مصرف آب به همین بخش کشاورزی تعلق دارد.
براساس آمار رسمی و اعلام وزیر نیرو و مسئولان ارشاد وزارت نیرو در حال حاضر ۱۲ کلانشهر کشور از جمله اراک، اصفهان، بندرعباس، تهران، شیراز، قزوین، قم، کرج، کرمان، مشهد، همدان و یزد با بحران کم بود آب رو به رو هستند و در شرایط «تنش آب» به سر می‌برند. ستار محمودی قائم مقام وزیر نیرو گفته در این ۱۲ کلان شهر کشور با کمبود ۱۲۵ میلیون متر مکعب آب رو به رو هستیم.
آمار‌ها وزارت نیرو همچنین نشان می‌دهد علاوه بر کلان شهر‌ها ۵۱۳ شهر کشور نیز با کم بود منابع آب در تابستان امسال رو به رو بودند. آمارهای بحران آب در کشور در حالی رنگ و بوی جدی‌تر به خود می‌گیرد که به گزارش وزارت نیرو درباره کاهش میانگین بارندگی کشور از ۲۵۰ میلیم‌تر به ۲۴۰ میلیم‌تر (کاهش ۸ درصدی؛ می‌انگیم بارش جهانی ۸۵۰ میلیمتراست) و ذخایر سدهای کشور توجه کرد. هم اکنون حجم آب ۵۲ سد کشور به کمتر از ۳۰ درصد رسیده است و حجم آب ۲۰ سد مهم کشور از جمله سد زاینده رود، سفید رود و گلستان که ۹ درصد ظرفیت مخازن کشور را تشکیل می‌دهند به ۳۰ تا ۴۰ درصد کاهش یافته است.
علاوه بر آب‌های جاری و رودخانه‌ها منابع آب‌های زیر زمینی کشور هم در شرایط بسیار بدی به سر می‌برند و حجم آب زیر زمینی کشور به دلیل برداشت بی‌رویه به شدت کاهش یافته است و این موضوع باعث شده بسیاری از دشت‌های کشور با خطر نشست مواجه باشند. براساس آمارهای رسمی تعداد چاه‌های در دست بهره‌برداری کشور از حدود ۵۰ هزار حلقه در چهار دهه پیش به بیش از ۶۵۰ هزار حلقه رسیده است و برداشت آب از ۹ میلیارد متر مکعب نیز به بیش از ۶۰ میلیارد متر مکعب در سال رسیده است.
اخبار منتشر شده نشان می‌دهد که در برخی از استان‌های کشور از جمله اصفهان و آذربایجان شرقی استانداران ستاد مدیریت بحران آب تشکیل داده‌اند. استاندار اصفهان از بروز احتمال اختلال در سیستم توزیع آب در این استان خبر داده است و استاندار آذربایجان‌شرقی هم هفته گذشته وضعیت آب و برق در این استان را بحرانی اعلام کرده است. او در جلسه مدیریت بحران استان گفت: «از همین ساعت وضعیت برق و آب استان بحرانی اعلام می‌شود.»
هم اکنون در بسیاری از روستاهای کشور نیز با بحران شدید آب رو به رو هستند. مسئولان وزارت نیرو و شرکت آبفا در اعلام کرده‌اند که بحران کم آبی روستا‌ها شدید‌تر از شهر‌ها است. معاون هماهنگی و پشتیبانی آبفا اعلام کرده است برای تکمیل هزاران مجتمع آبرسانی نیمه تمام در روستاهای کشور و حل بحران آب روستایی بیش از ۱۵۰ هزار میلیارد تومان بودجه نیاز است در شرایطی که کل بودجه آبافی روستایی کشور در سال گذشته ۲۰۰ میلیارد تومان بوده است. به اعتقاد کار‌شناسان اگر مشکل آب روستاهای کشور حل نشود به زودی شاهد موج جدیدی از مهاجرت‌ها از روستا‌ها به شهرهای بزرگ‌تر و کلان شهر‌ها و افزایش جمعیت شهرهای بزرگ خواهیم بود.
البته قطع و جیره بندی آب در حالی در برخی از شهرهای کوچک و بزرگ و روستاهای کشور شروع شده است که پیش از این مسئولان وزارت نیرو از قول رئیس جمهور نقل کرده بودند که دکتر روحانی با قطع و جیره بندی آب مخالفت کرده است و از مسئولان وزارت نیرو خواسته تا موضوع کاهش و کمبود آب آشامیدنی را با راه حل‌های دیگر در طول تابستان مدیریت و برطرف کنند. حمیدرضا جانباز مشاور وزیر نیرو گفته بود خط قرمز وزارت نیرو امسال جیره بندی آب در شهرهای کشور است.
تحقیقات سازمان ملل نشان می‌دهد تا سال ۲۰۲۵ تعداد کشورهایی که از کمبود آب رنج می‌برند به ۳۰ کشور می‌رسد که از بین آن‌ها ۱۸ کشور در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا جای گرفته و ایران نیز یکی از این کشورهاست. این تحقیقات حتی از احتمال بروز «جنگ پنهان» در آینده‌ای نه چندان دور و با شروع بحران شدید آب در این منطقه و کشور‌ها خبر داده است و اعلام کرده جنگ‌های بعدی در خاورمیانه نه بر سر نفت که بر سر آب خواهد بود. به طور مثال در سال ۹۱ گروهی از کشاورزان اصفهانی برای مخالفت با انتقال آب زاینده رود به یزد چند روزی در خیابان‌های شهر اصفهان و مناطق اطراف دست به اعتراض زدند و حتی لوله انتقال آب به یزد را شکستند. همچنین بررسی‌های کار‌شناسان نشان می‌دهد که در مناطق کم آب و خشک درسال‌های پر باران درمجموع میزان تنش، درگیری و دعاوی قضایی کمترازسال‌های کم باران است. برهمین اساس بررسی‌های پرونده‌های قضایی درباره درگیری و مناقشات سرآب نشان می‌دهد که درتابستان‌ها که خشک سالی تاثیر بیشتری دارد و منابع آبی محدود تراست پرونده‌های قضایی بیشتری در این باره تشکیل می‌شود.
ازسوی دیگرمشکل کم آبی می‌تواند تاثیرات گسترده‌ای را بر روند افزایش مهاجرت و تغییر مشاغل به دنبال داشته باشد. کار‌شناسان و مسئولان برای نمونه ازاصفهان نام می‌برند ومعتقدند خشک شدن آب زاینده رود طی سال‌های گذشته و نبود آب کافی برای کشاورزی درحاشیه رودخانه باعث از بین رفتن برخی مزارع، تغییرشغل کشاورزان و مهاجرت آن‌ها به شهر اصفهان شده است.
ایران ازنظرجغرافیایی دربخش نیمه خشک و خشک جهان قرارگرفته به شکلی که میانگین بارش درایران حدود ۲۵۰ میلیمتراست درحالی که میانگین جهانی حدود ۸۵۰ میلیمتراست یعنی بیش ازسه برابرایران. البته ایران علاوه بر جای گرفتن در منطقه نیمه خشک و خشک جهان با مشکل مدیریت منابع آب مواجه است. براساس آمارهای جهانی ایران از نظر مدیریت منابع آب در جایگاه ۱۳۱ جهان قرار دارد.
در حال حاضر اتلاف منابع آب در ایران در بخش‌های کشاورزی و شهری بسیار بالاتراز استانداردهای جهانی است. برای مثال طبق استاندارد جهانی میانگین مصرف آب به ازای هر نفر درشبانه روزحدود ۱۵۰ لیتراست درحالی که درایران این عدد بیش از ۲۵۰ لیتراست. ازسوی طبق آمارهای وزارت نیرو نشان می‌دهد از ۱۳۰ میلیارد مترمکعب پتانسیل سالانه آب تجدید شونده ۹۲ درصد دربخش کشاورزی، ۶ درصد در بخش شرب شهری و روستایی و تنها ۲ درصد دربخش صنعت مصرف می‌شود درشرایطی که طبق میانگین جهانی سهم کشاورزی از پتانسیل منابع آب تجدید شونده ۷۰ درصد، سهم مصرف ۸ درصد و سهم صنعت ۲۲ درصد است. به اعتقاد کار‌شناسان در شرایط کنونی بزرگ‌ترین ضربه‌ای که به کشور وارد می‌شود از ناحیه اتلاف منابع آب در زمینه کشاورزی سنتی است. کار‌شناسان معتقدند ایران با حرکت به سوی کشاورزی مکانیزه و فاصله گرفتن از کشاورزی سنتی و آب یاری سنتی می‌تواند قدم‌های بلندی در نجات ذخایر آب کشور بر دارد و علاوه بر آن از خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌های مهم که در سال‌های گذشته به دلیل برداشت بی‌رویه آب خشک شده‌اند، جلوگیری کند و دست به احیا این دریاچه‌ها بزند. علاوه بر این تشویق مردم به کاهش مصرف و تغییر الگوی مصرف آب اقدام دیگری است که باید در اولویت مسئولان وزارت نیرو قرار گیرد. شاید تشویق و کاهش هزینه آب مشترکان کم مصرف بتواند در این راه اقدامی مناسب باشد.
در طی ۹۰ سال گذشته با رشد جمعیت ازحدود ۱۰ میلیون نفر در سال ۱۳۰۰ به بیش از۷۵ میلیون نفر در سال ۹۰ سرانه سهم آب کشور به ازای هر نفر نیز به شدت کاهش یافته است. به طوری که پتانسیل آبی هر ایرانی درشروع این قرن شمسی ۱۳ هزارمترمکعب بوده که درسال ۱۳۴۰ به ۵۵۰۰ متر مکعب کاهش یافته و درسال ۱۳۵۶ و درآستانه انقلاب به ۳۴۰۰ مترمکعب رسیده و در سال ۱۳۶۷ به ۲۱۰۰ و در سال ۱۳۸۶ به ۱۹۰۰ مترمکعب کاهش یافته است و اگر همین روند ادامه پیدا کند طبق پیش بینی‌ها در سال ۱۴۰۰ به کمتر از ۱۴۰۰ مترمکعب در سال خواهد رسید و این به معنی ورود جدی‌تر به بحران آبی است.
آب چه نقشی در توسعه بخش صنعتی و اقتصادی دارد؟
به اعتقاد کار‌شناسان رابطه بین توسعه صنعتی واقتصادی با شرایط آبی یک کشور مستقیم است به شکلی که کشورهایی همچون برزیل با ۸۲۰۰ میلیارد مترمکعب، روسیه با ۴۲۰۰ میلیارد مترمکعب، کانادا با ۲۹۰۰ و چین با ۲۸۰۰ میلیارد مترمکعب پتانسیل آب تجدید شونده سالانه واستفاده ازاین توانمندی دربخش صنعتی درسال‌های گذشته توانسته‌اند با جهش بسیار زیاد توسعه اقتصادی رو به رو باشند.
توسعه صنعتی از راه اندازی کارگاه‌های کوچک تا ایجاد شهرک‌های صنعتی و کارخانه‌های بزرگ مادرمانند پتروشیمی وفولاد بدون منابع آب امکان پذیرنیست و ازهمین رو به اعتقاد کار‌شناسان کشورهایی می‌توانند در آینده از نظر صنعتی به سوی توسعه گام بردارند که منابع آبی کافی دراختیار داشته باشند و سهم مناسبی از منابع خود را به توسعه صنعتی اختصاص دهند. موضوعی که درتوسعه صنایع ایران رعایت نمی‌شود؛ ازیک سو درحاشیه شهرهایی که وضعیت چندان مطلوبی از نظرمنابع آبی ندارند، صنایع‌ای ایجاد می‌شود که وابستگی بسیاری به آب دارند و ازسوی دیگرهم دولت سهمی مناسب از منابع آبی کشور را به صنایع اختصاص نمی‌دهد. درحال حاضرسهم آب مراکز صنعتی درایران حدود ۶/۲ میلیارد مترمکعب در سال است درحالی که طبق استاندارد جهانی این عدد باید ۶/۲۸ میلیارد مترمکعب باشد یعنی حدود ۱۱ برابربیشتر.
بررسی‌ها نشان می‌دهد تنها با مدیریت یکپارچه منابع آب کشور، داشتن چشم انداز مدیریت آب طی سال‌های آینده، اصلاح و تغییر روش‌های آبیاری کشاورزی از روش سنتی به روش مدرن و صرف جویی در منابع آب در تمام بخش‌ها و اختصاص سهم بیشتر منابع آب به بخش صنعتی می‌توان به توسعه صنایع امیدوار بود. تحقیقات انجام شده درتعدادی ازمراکز صنعتی هم حتی نشان می‌دهد که دراین مراکز هم با اتلاف منابع آب رو به رو هستیم؛ برای مثال مطالعه روی مدیریت منابع آب در پالایشگاه تهران نشان داد، می‌توان میزان آب مصرفی دراین پالایشگاه (روزانه ۲۰ هزار متر مکعب) دربخش‌های مختلف مانند تولید بخار، تزریق به بخش خنک کننده، شستسوی واحد‌ها و مصارف دیگر را به اندازه ۳۵ درصد کاهش داد یا بررسی دیگری درکارخانه قند اصفهان نشان داد می‌توان میزان آب مصرفی را به شکل قابل توجهی با مدیریت منابع در این کارخانه کم کرد.
بحران آب از اقتصاد تا جامعه چه مشکلاتی را ایجاد می‌کند؟
مشکل کمبود آب، نبود آب سالم و انتقال آب از یک منطقه و استان به شهر ومنطقه دیگر به چالش‌های جدی در کشورتبدیل شده است. بحران‌هایی که البته با وجود شواهد متعدد دراستان‌های مختلف هنوز توسط مسئولان جدی گرفته نشده است اما به اعتقاد کار‌شناسان این مشکلات می‌تواند پیامدهایاجتماعی بسیاری درآینده نه چندان دوربه دنبال داشته باشد، کما اینکه درحال حاضرهم دربرخی مناطق کشورتنش‌های مربوط به آن دیده می‌شود.
به اعتقاد کار‌شناسان کمبود طبیعی منابع آب، کاهش تدریجی منابع و رشد جمعیت سبب می‌شود که سهم سرانه سالانه آب به ازای هرنفرساکن درمنطقه‌ای کاهش یابد و درنتیجه رقابت برای تصاحب منابع آب شدت بیشتری به خود بگیرد واحتمال برخورد افراد، گروه‌ها ومراکزجمعیتی با یکدیگرافزایش پیدا کند. به عنوان نمونه طی چند سال گذشته تاکنون بار‌ها بین اهالی دو روستای «توده زن» و «چهاربره» دراستان لرستان سرحق آب برای کشاورزی درگیری پیش آمده است.
بررسی‌های کار‌شناسان نشان می‌دهد که در مناطق کم آب و خشک درسال‌های پر باران درمجموع میزان تنش، درگیری و دعاوی قضایی کمترازسال‌های کم باران است. برهمین اساس بررسی‌های پرونده‌های قضایی درباره درگیری و مناقشات سرآب نشان می‌دهد که درتابستان‌ها که خشک سالی تاثیر بیشتری دارد و منابع آبی محدود تراست پرونده‌های قضایی بیشتری در این باره تشکیل می‌شود.
ازسوی دیگرمشکل کم آبی و آلودگی آب آشامیدنی می‌تواند تاثیرات گسترده‌ای را بر روند افزایش مهاجرت و تغییر مشاغل به دنبال داشته باشد. کار‌شناسان و مسئولان برای نمونه ازاصفهان نام می‌برند ومعتقدند خشک شدن آب زاینده رود طی سال‌های گذشته و نبود آب کافی برای کشاورزی درحاشیه رودخانه باعث از بین رفتن برخی مزارع، تغییرشغل کشاورزان و مهاجرت آن‌ها به شهر اصفهان شده است.
که در خارج از مرز‌ها و با کشورهای همسایه هم می‌تواند طی سال‌های آینده سرحق آب رودخانه‌های مرزی مشکلات متعددی ایجاد کنند. ایران با پنج کشورعراق (کارون)، ترکمنستان (اترک)، آذربایجان (ارس)، ارمنستان (ارس) وافغانستان (هیرمند) رودخانه مشترک دارد و طبق آمارهای وزارت نیرو سالانه حدود ۱۲میلیارد مترمکعب آب از طریق رودخانه‌های مرزی وارد کشورمی شود و این می‌تواند بستری برای تنش و اختلاف باشد، موضوعی که ایران درجریان جنگ تحمیلی با آن رو به رو شد و درحال حاضر سر حق آب رود هیرمند، بین ایران و افغانستان با آن رو به رواست.
افغانستان درسال‌های گذشته با تغییر مسیر و زدن سد سهم آب ایران از رودخانه هیرمند را نداده و این موضوع باعث خشک شدن رودخانه هیرمند و دریاچه هامون درایران و بروزمشکل شدید کم بود آب در منطقه سیستان و بلوچستان شده است و اختلاف‌هایی را بین ایران و افغانستان به وجود آورده.
اما از طرف دیگر به جز مشکلات احتمالی سر حق آب با همسایگان، ایران در منقطه‌ای از نظرجغرافیایی قرار گرفته که بین کشور‌ها اختلافات شدید سرمنابع و تقسیم بندی آب وجود دارد. در غرب ایران عراق، سوریه و ترکیه بر سر تقسیم بندی آب رودخانه‌های دجله و فرات اختلاف دارند، درجنوب شرقی پاکستان و هند سرحق آب رود سند مشکل دارند و در شمال شرقی درآسیای میانه هم بین کشورهای ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان سرحق آب و زدن چند سد تنش وجود دارد و قرار گرفتن ایران بین این کشور‌ها خود می‌تواند یک مشکل از نظرجغرافیای سیاسی باشد. «عادل درویش»، روزنامه نگارعرب و نویسنده کتاب «جنگ آب: نبردهای آتی در خاورمیانه» معتقد است جنگ بعدی میان یمن شمالی و جنوبی به احتمال زیاد برسرآب رقم خواهد خورد و کشورهای دیگری هم در خاورمیانه درگیر جنگ آب خواهند شد. او گفته: «تجربه من از اولین جنگ خلیج فارس میان عراق و کویت این است که منابع طبیعی همواره در بطن درگیری‌ها وجود دارند».
طبق تحقیقات سازمان ملل تا سال ۲۰۲۵ تعداد کشورهایی که از کمبود آب رنج خواهند برد به ۳۰ کشور می‌رسد که ۱۸ کشور از میان آن‌ها درخاورمیانه و شمال آفریقا جای گرفته و این می‌تواند حساسیت منطقه خاورمیانه که ایران هم در آنجای گرفته برای بروز «جنگ آب» یا «جنگ پنهان» را در ده‌های آینده نشان دهد.
