هشدار دوباره پیرامون بحران آب
بحران پررنگ و پررنگ‌تر می‌شود. شرایط به گونه‌ای است که حتی مناطق پرآب کشور هم با ادامه روند کنونی به سمت تنش آبی پیش می‌روند، آن هم در شرایطی که بسیاری معتقدند نه مردم و نه مسئولان کشور به‌طور واقعی به این باور نرسیده‌اند که وضع بحرانی است و بحران را لمس نکرده‌اند.
در چنین شرایطی، همه از بحران حرف می‌زنند، از روزهای تلخ آینده می‌گویند و از هزینه‌های سنگینی سخن می‌گویند که خشکسالی و بحران آب بر دوش کشور خواهد گذاشت، اما با این حال بسیاری از فعالان حوزه آب معتقدند که هنوز باور عمومی بحران را قبول ندارد، حتی مجلسی‌ها که مصوباتشان می‌تواند به عمیق‌تر کردن یا کاهش عمق بحران کمک کند. در همین خصوص محمدتقی توکلی عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی، در نشست تخصصي «رسانه و بحران آب» با اشاره به این‌که باور دارم هنوز به این نتیجه نرسیده‌ایم که در بخش آب به بحران رسیده‌ایم، گفت: «هیچ وقت بحران آب را باور نکردیم. سال‌های متوالی، برای خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی و اشتغال آب را از بین بردیم.
در مناطق مختلف کشور، چاه‌های غیرمجازی زده شد و به بهانه اشتغالزایی در بخش کشاورزی جلوی فعالیت آنها را نگرفتیم و درنهایت به ٣٠٠ تا ٤٠٠هزار چاه غیرمجاز با یک مصوبه‌ای که در مجلس به تصویب رسید، اجازه فعالیت داده شد و مجاز شناخته شدند.» او ادامه داد: «دو یا سه سالی می‌شود که طرح جامع آب، مطرح شده اما هنوز به نتیجه نرسیده است. انتظار داریم که این طرح زودتر تدوین شود و به مجلس بیاید.»
بالاترین مصرف آب در بخش کشاورزی برای تولید ٦٠درصد نیاز
در این مراسم هدایت فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو، یکی دیگر از سخنرانان بود. او با تأکید بر این‌که ٧٠درصد بارش‌های کشور در فصل غیرزراعی است و تنها ٣٠درصد آن در فصل زراعی، می‌گوید: «٨٥درصد کشور در مناطق خشک و نیمه‌خشک و ٢٥درصد در مناطق مرطوب واقع شده است که این مناطق هم در شرایط کنونی، وضع خوبی ندارند.»
او چالش‌های طبیعی و جغرافیایی، مدیریت منابع آب، مدیریت عرضه آب، مدیریت تقاضای آب، مدیریت کیفی آب و محیط‌زیست را از چالش‌های اساسی بخش آب در کشور دانست و یادآور شد: «چالش بخش آب و فاضلاب، بهره‌وری آب، چالش اقتصادی و مالی آب، چالش ساختاری، نهادی و قانونی آب و چالش اجتماعی، فرهنگی، سیاسی آب از دیگر چالش‌های این بخش است. زمانی عرضه آب زیاد بود، در آن زمان عرضه مدیریت می‌شد، اما اکنون، عرضه با مشکلاتی رو‌به‌روست و می‌توان گفت دیگر عرضه زیاد نیست به همین دلیل باید تقاضا را مدیریت کنیم.»
چالش محیط‌زیستی آب که در نظر بسیاری می‌تواند به دلیل جابه‌جایی‌ها و کشمکش بین استان‌ها به تهدیدی برای امنیت کشور تبدیل شود، موضوعی بود که فهمی به آن اشاره کرد و ادامه داد: «چالش محیط‌زیست به شدت کشور را دچار مشکل می‌کند. این موضوع یکی از مخاطراتی است که امنیت کشور را تهدید می‌کند.»
او درخصوص بهره‌وری پایین آب در کشور هم گفت: «کشور ما یکی از پایین‌ترین رتبه‌های بهره‌وری آب را دارد. تولید خشک ما از مصرف هر مترمکعب آب، تنها ٩٠٠ گرم است، این در حالی است که در سایر کشورها تولید از این میزان مصرف آب، ٢,٥ کیلو است.» بهای پایینی که آب در کشور ما دارد، یکی از چالش‌های مهم در مدیریت آب است. فهمی ادامه داد: «نمی‌توان آب را مدیریت کرد، چراکه در کشور ما به آب به‌عنوان یک کالای اقتصادی و اجتماعی نگاه نمی‌شود. در شهر تهران، هزینه هر متر مکعب آب، هزارتومان است اما کمتر از یک‌سوم این هزینه از مشترکان آب دریافت می‌شود.»
معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو، استقرار مدیریت به‌هم‌پیوسته منابع آب، حکمرانی موثر آب، رویکرد توسعه پایدار، ارتقا، بهره‌وری و بهره‌برداری اقتصادی آب، مشارکت فراگیر، سازگاری با اقلیم و محیط‌زیست را راهکارهای حل چالش‌های بخش آب می‌داند: «مشارکت باید فراگیر باشد، نه لحظه‌ای. نباید فقط زمانی که به مشارکت گروه‌های مردمی نیاز داریم، از آنها بخواهیم که وارد شوند. گروه‌ها و نهادهای مردمی باید همواره مشارکت داشته باشند و حضورشان پایدار باشد.»
وضعیت تنش آبی وقتی روی نقشه کشور می‌رود، رنگ نقشه را قرمز می‌کند و بحران را به تصویر می‌کشد. فهمی در این‌خصوص گفت: «در حال حاضر شرایط به گونه‌ای است که حتی مناطق پرآب هم به سمت تنش آبی پیش می‌روند.»
او با اشاره به این‌که در بیلان منابع و مصرف آب متوسط ٤٠ساله کشور نشان می‌دهد بخش کشاورزی ٩١میلیارد مترمکعب و بخش‌های شرب و صنعت هم ٨.٥میلیارد مترمکعب از آب کشور را مصرف می‌کنند، گفت: «مجموع منابع تجدیدشونده و سطحی آب در اطلاعات دریافتی تا سال ٨٥، ١٢٢.٥میلیارد مترمکعب بود که از این میزان ١٠٠میلیارد مترمکعب را مصرف کرده‌ایم و اضافه‌برداشت چشمگیری از سفره‌های آب زیرزمینی داشته‌ایم. با میزان آبی که برای بخش کشاورزی مصرف می‌کنیم، تنها ٦٠درصد محصولات کشاورزی مورد نیاز کشور را در داخل تولید می‌کنیم و در تأمین ٤٠درصد دیگر وابسته هستیم. در چنین شرایطی، مطرح کردن بحث خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی اشتباه است و باید در بسیاری از سیاست‌های کلان کشور تجدید نظر شود.»
او به تغییرات حجم آب تجدیدشونده کشور اشاره کرد و یادآور شد: «در اطلاعات ٤٠ساله بخش آب، حجم آب تجدیدشونده کشور ١٢٥میلیارد مترمکعب بود که این میزان در ١٥سال اخیر به ١١٥میلیارد مترمکعب کاهش یافته و در ٥سال اخیر هم به ١٠٤میلیارد مترمکعب رسیده است.»
جمعیت و کاهش اقلیم همواره از دلایل اصلی کاهش آب‌دهی رودخانه‌ها اعلام می‌شود. فهمی در این‌خصوص گفت: «باید درخصوص ادامه روند کنونی اعلام خطر کنیم. اگر این وضع ادامه پیدا کند، تمام شهرهای کشور با مشکل روبه‌رو خواهند شد و امکان احیای سفره‌های آب زیرزمینی هم وجود نخواهد داشت.»
در نشست تخصصي «رسانه و بحران آب» که تعداد خبرنگاران از سه نفر بیشتر نبود، اهالی رسانه مخاطب جمع‌بندی سخنرانان بودند؛ مخاطبانی انگشت‌شمار.معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو، با اشاره به این‌که سیستم رسانه‌ای کشور از بالا به پایین است و همه مدام به مردم پند می‌دهند، از بایدهایی می‌گوید که همه باید به آن توجه کنند: «باید با مردم گفت‌وگو کرد. دیگر گفت‌و‌گوی یکطرفه جواب نمی‌دهد، باید گفت‌وگو به صورت دو‌جانبه صورت بگیرد. تبلیغات بیش از اندازه درخصوص یک موضوع جوابگو نیست. باید همه صداها و نظرات شنیده شود. رسانه‌ها باید سرمایه اجتماعی تولید کنند. هم‌اکنون شاهد این هستیم که سرمایه اجتماعی کشور به سطح خطر رسیده و اعتماد ملی که باید در میان مردم وجود داشته باشد، وجود ندارد.»
آب، هنوز هم مسأله اجتماعی نیست
از روزی که آب نقش بحران به خود گرفته و می‌گویند خط قرمزها را رد کرده و باید نگرانش بود، بسیاری از کارشناسان و فعالان این عرصه معتقدند که آب مسأله اجتماعی نیست و هنوز هم به آن به‌عنوان موضوعی مرتبط با دولت نگاه می‌شود.
انوش نوری‌اسفندیاری دبیر اندیشکده تدبیر منابع آب ایران، در پاسخ به این‌که چرا با وجود تمام اهمیتی که آب دارد، هنوز مساله‌ای اجتماعی نیست، می‌گوید: «تمرکز و دولتی کردن کارها، آب را از اجتماعی بودن، خارج کرد. زمانی که مردم متوجه شدند که دولت آب را موضوعی دولتی می‌داند و اجازه دخالت در این خصوص را به کسی نمی‌دهد، از این مسأله خارج شدند و آن را وظیفه دولت دانستند. از سوی دیگر انرژی ارزان و یارانه‌ای و یارانه غیرهدفمند آب به توهم فراوانی آن دامن زد و آب را از اجتماعی بودن دور کرد.»
چرا آب باید مساله‌ای اجتماعی شود؟ پرسشی بود که اسفندیاری، مطرح کرد و یادآور شد: «چند اعتقاد در این خصوص مطرح است. برخی معتقدند چون به همکاری و مساعدت مردم برای مدیریت مصرف نیاز است. همچنین آب یک منشور چندوجهی است که نقشی استراتژیک در حوزه امنیت و منافع ملی دارد، به همین دلیل دولت اگر تمام توان خود را هم به کار بگیرد به تنهایی قادر به حل مشکلات آن نخواهد بود. در عین حال اگر به مسأله اجتماعی شدن آب توجه نکنیم، آسیب اجتماعی به همراه می‌آورد. همانطوری که موضوع آب میان برخی استان‌های کشور همچون اصفهان، چهارمحال و بختیاری و یزد، به کشمکش تبدیل شده است.»
او با اشاره به این‌که حدود یک‌سال است مسئولان در بحث آب، از واژه بحران استفاده می‌کنند، ادامه داد: «این امر نشان می‌دهد که ارزیابی بحرانی بودن شرایط در سطح ملی پذیرفته‌شده است. وزیر نیرو، چندی پیش اعلام کرد که از ١٢٠میلیارد مترمکعب آب تجدیدشونده سالانه ٩٦میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌شود. این در حالی است که وقتی مصرف از ٨٠درصد آب تجدیدپذیر کشور عبور کند، یعنی از مرحله بحران عبور کرده است.»
